Deri tek: Qyteti i Shkupit
Kryetari z. Petar Shilegov
Lënda: INICIATIVË PËR EMËRTIMIN E URËS NË NDËRTIM MBI LUMIN VARDAR NË „URA HEBRAIKE E DRURIT“
Shkup, 1.6.2020
Të nderuar,
Departamenti për Edukimin dhe Hulumtimin e Holokaustit pranë Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, është departamenti i vetëm shtetëror në suaza të sistemit arsimor, i cili është përgjegjës për ruajtjen e kujtesës së Hebrenjve në Maqedoninë e Veriut. Duke pasur parasysh faktin se ne i promovojmë vlerat kulturore dhe ato njerëzore brenda Institutit tonë, dëshirojmë që së bashku me Qytetin e Shkupit të vendosim një pikë të re kulturore referimi, e cila në të ardhmen do të paraqesë edhe një atraksion turistik.
Për shekuj, hebrenjtë në Shkup kanë qenë pjesë e pandashme e zemrës së qytetit dhe ndër shekuj kanë lënë gjurmët e tyre në zhvillimin kulturor dhe shoqëror të qytetit.
Në pjesën qendrore të qytetit, pikërisht rreth lumit Vardar, ndodhej lagjja e Hebrenjve në Shkup, prej ku edhe ishte deportuar i gjithë komuniteti hebraik drejt kampit të vdekjes Treblinka, në mars të vitit 1943.
Lagjja Hebraike ishte lagjja e tyre, ishte vendi ku ata gëzonin autonominë e tyre, të drejtën për të blerë patundshmëri, vendi ku ndërtonin sinagoga dhe kryenin tregti. Marrëdhëniet në mes hebrenjve dhe komuniteteve të tjera jo-hebraike kanë qenë mjaft të mira për shekuj me radhë. Lagjja Hebraike ndodhej në pjesën e poshtme të Kalasë së Shkupit, në bregun e lumit Vardar, dhe në vazhdimësinë e Lagjes së Pajkos. Deri në fund të shekullit XIX kjo lagje ka qenë njëra ndër lagjet më të varfra dhe më konservative në Shkup, me pothuajse asnjë ndryshim. Në fillim të shekullit të XX-të, me pasurimin gradual të banorëve të saj, filluan të mbijnë shtëpi të mëdha dhe të bukura, me elemente arkitekturore evropianë të ndërtimeve dhe stileve, të cilat filluan të ndryshojnë pamjen e saj, veçanërisht përgjatë lumit Vardar. Një nga elementët që identifikonte lagjen Hebraike ishte ura që e lidhte atë me pjesën tjetër të qytetit. Ura kishte një dizajn të thjeshtë, me një parapet prej druri dhe ishte një simbol i lagjes. Ura u shkatërrua gjatë tërmetit dhe pas asaj nuk u rindërtua kurrë.
Hebrenjtë parapëlqenin ta quanin atë si „Ura Hebreje“, madje edhe gjeneratat e reja të pasluftës e quanin si të tillë, ndërsa edhe shkupjanët e vjetër të ditëve të sotme, e mbajnë mend me po atë emër.
Si institucion, i cili merret me ruajtjen e vlerave kulturore të qytetit dhe shtetit tonë, bashkërisht dhe në konsultim me Izraelin, do të donim ta inkurajonim këtë iniciativë për të mbrojtur trashëgiminë kulturore të gjithë qytetarëve në Shkupit, dhe besojmë se për qytetin tonë – Shkupin, kjo do të paraqesë një atraksion dhe pikë referimi të shkëlqyeshme turistike, ura që është në ndërtim e sipër pranë vetë rrotës panoramike dhe ngjitur me urën “Goce Dellçev,“ të finalizohet duke e rindërtuar në atë mënyrë që t’i jepet pamja e urës vjetër si në fotografi, me çka dhe do të dislokohet rrota panoramike si pjesë e projektit “Shkupi 2014”. Ne besojmë se kjo do të shërbejë si një simbol i vullnetit të mirë dhe përkujtimit të hebrenjve tanë, kujtimit të tyre dhe pasardhësve të tyre sot. E njëjta urë do të kishim dashur që të quhej “Nishani hebre” ose “Ura hebraike e Shkupit”, e gjitha kjo për nder të bashkëqytetarëve tanë të humbur.
Me këtë, qyteti ynë do t’i dërgojë një mesazh të mrekullueshëm botës dhe do të mbahet mend si një qytet që nuk i harroi kurrë hebrenjtë e tij, të vrarë gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Bashkangjitur me këtë letër, Ju dërgojmë dhe fotografinë e urës së vjetër me po të njëjtin emër, e cila është shkatërruar gjatë tërmetit, dhe mbetemi me dëshirën dhe shpresën se iniciativa e Departamentit për Edukimin dhe Hulumtimin e Holokaustit do të pranohet nga ana Juaj, dhe se Qyteti i Shkupit do të jetë krenar me këtë vendim, së bashku me ne, me çka në të ardhmen e afërt do të jemi krenar për ta promovuar këtë ide në opinionin e gjerë.
Me respekt,
Prof. Dr. Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-Shkup
………………………………..
До: Град Скопје
Градоначалник, г-дин Петар Шилегов
Предмет: Иницијатива за именување на мостот во изградба на реката Вардар во „Еврејски дрвен мост“
Скопје, 1.6.2020
Почитувани,
Одделот за едукација и проучување на Холокаустот при Институтот за духовно и културно наследство на Албанците во Скопје, е единствениот државен оддел во рамките на научно-образовниот систем, кој е задолжен за зачувувањето на споменот на Евреите од Република Северна Македонија. Со оглед на фактот дека ние ги промовираме културните и хумани вредности во рамките на нашиот институт, би сакале заеднички со Градот Скопје да поставиме нова културна знаменитост во центарот на Градот, која во иднина би преставувала и туристичка атракција.
Евреите во Скопје со векови биле нераскинлив дел од ткивото на градот и низ векови оставиле свој печат и удел во развојот на културата и социјалниот живот на градот.
Во централното градско подрајче, токму покрај реката Вардар се наоѓало поранешното Еврејско маало во Скопје, од каде што целото еврејско население беше депортирано во логорот на смртта треблинка, во март 1943 година.
Скопскиот еврејски кварт беше нивнто маало, каде ја уживаа својата автономија, право да купуваат недвижнини, да градат синагоги и да вршат трговија. Односите меѓу Евреите и локалното не-еврејско население низ вековите наназад биле секогаш добри. Еврејското маало се наоѓало во подножјето на тврдината Кале, на самиот брег на реката Вардар, во продолжение на Пајко Маало. Соседството до крајот на XIX век било една од најсиромашните и најконзервативните квартови од Скопје на која скоро и да немало промени. Во почетокот на XX век, со постепеното збогатување на своите жители, почнале да никнуваат големи и убави куќи со европски архитектонски елементи на градежништвото и стилови, кои почнлеа да го менуваат и неговиот изглед, особено покрај реката Вардар. Еден од елементите што го идентификуваа еврејското мало беше мостот што го поврзуваше со другиот дел од градот. Мостот беше со едноставен дизајн со дрвен парапет и беше симбол за соседството. Мостот бил уништен за време на земјотресот и тој никогаш не бил повторно изграден.
Евреите милувале да го нарекуваат „еврејското мовче“, дури и новите повоени генерации го нарекувале така, а старите Скопјани денеска го паметат исто по тоа име.
Како институција, која се занимава со зачувувањето на културните знаменитости во нашиот град и земја, заеднички и во консултација со Израел, би сакале да ја поттикнеме оваа иницијатива за заштита на културното наследство на сите граѓани во Скопје и сметаме дека за нашиот град Скопје, би било одлична туристичка атракција и знаменитост, мостот кој е во изградба до самото тркало и до самиот мост Гоце Делчев,, да се финализира со реконструкција на стариот мост по својата слика, со што би се дислоцирало тркалото од проектот „Скопје 2014“. Сметаме дека тоа ќе послужи како симбол на добра волја и паметење на нашите сограѓани Евреи, нивниот спомен, а и на нивните наследници денес. Истиот мост би сакале да го добие името „Еврејско мовче“ или „Скопскиот Еврејски мост“, во чест на нашите изгубени сограѓани Евреи.
Со ова нашиот град ќе испрати прекрасна порака до светот и ќе биде запаметен како град кој никогаш не ги заборави своите Евреи, убиени за време на Втората светска војна.
Во прилог на овој допис, Ви ја испраќаме и сликата од истоимениот мост, кој беше уништен од земјотресот, со желба дека иницијативата на Одделот за едукација и проучување на Холокаустот при Институтот за духовно и културно наследство на Албанците во Скопје, ќе биде прифатена и дека Градот Скопје ќе биде горд на ова решение, заеднички со нас, со што во блиска иднина ќе имаме чест заедно да ја промовираме оваа прекрасна идеја и на пошироката јавност.
Со почит,
Проф. д-р Скендер Асани,
Директор на Институтот за духовно и културно наследство на Албанците – Скопје